Framtíðarfræði og menntun
Hvað er framtíðarfræði?
Framtíðarfræði er fræðigrein sem miðar að því að skapa og miðla þekkingu um mögulega tæknilega, félagslega og umhverfislega þróun til lengri tíma. Framtíðarfræði varð til sem fræðigrein í Kaldastríðinu eftir seinni heimsstyrjöld, þegar ör þróun á hertækni skapaði mikla óvissu um frið í heiminum. Þá vildu stjórnendur helstu herafla geta spáð fyrir um mögulegar hættur sem kynnu að stafa af vopnavæðingu andstæðra fylkinga. Margar helstu aðferðir framtíðarfræða urðu til á þessum tíma, sérstaklega í kringum 6. og 7. áratug síðustu aldar og eru margar þeirra enn notaðar í dag, þar á meðal sviðsmyndagerð, tæknispár, Delphi kannanir og fleiri. Þrátt fyrir að hafa oft sætt mikilli gagnrýni fyrir að ónákvæm og hlutlæg vinnubrögð hafa framtíðarfræði og framtíðaraðferðir náð töluverðri útbreiðslu á síðustu 2-3 áratugum. Það er sérstaklega tvennt sem hefur leitt til þess. Í fyrsta lagi hafa aðferðir verið þróaðar áfram og skerpt á ýmsum atriðum sem höfðu verið gagnrýndar. Í öðru lagi er sú mikla óvissa sem sífellt örari tækniþróun skapar sem þrýstir á stefnumótendur og stjórnendur opinberra stofnana og einkafyrirtækja að huga að langtíma áhrifum ákvarðana og aðgerða sem gripið er til í dag. Þannig hefur skapast þörf fyrir þá þekkingu sem framtíðarfræðingar búa yfir og skapa, sem hefur aftur á móti stóraukið mikilvægi framtíðarfræði sem fræðigrein.
Þrátt fyrir aukið vægi framtíðarfræðinnar undanfarna áratugi er greinin oft misskilin. Ég er t.d. oft spurður, “Tryggvi, hvernig verður framtíð menntunar?”, eins og ég búi yfir einhverjum yfirskilvitlegum hæfileikum sem gera mér kleift að spá fyrir um framtíðina. Eflaust verða margir svolítið svekktir þegar ég svara á móti, “Ég veit það ekki. Hvernig viltu að framtíð menntunar verði?” En með þessu svari vil ég vekja athygli á undirstöðuatriðum framtíðarfræðinnar. Í fyrsta lagi, er engin ein framtíð heldur ótal mögulegar framtíðir. Í öðru lagi, hver þessara ótal mögulegra framtíða verði að raun ræðst af vilja okkar og þeim ákvörðunum og aðgerðum sem við grípum til í núinu. Mitt hlutverk sem framtíðarfræðingur er að vekja athygli á þeim möguleikum sem eru fyrir hendi, en það er annarra að ákveða hvaða leiðir verða farnar.
Mismunandi aðferðir framtíðarfræðinnar geta veitt margvíslegar upplýsingar sem gagnast við áætlanagerð eða ákvarðanatöku. Þó er tvennt sem skiptir líklega mestu máli: hvaða breytingaröfl koma til með að hafa áhrif til lengri tíma, og hvernig getur framtíðin mögulega orðið. Þetta tvennt fer hönd í hönd því það eru breytingaröflin og hvernig ætla megi að verði brugðist við þeim sem segja til um framtíðina. Þar að auki er mannlegi þátturinn sem hefur með það að gera hvernig brugðist er við breytingaröflum og sá þáttur er ekki síður mikilvægur í framtíðarfræðum. Þannig eru mögulegar framtíðar gjarnan skiptar í þrjá flokka með mannlega þáttinn í huga:
- Líkleg framtíð
- Hvað má ætla að gerist í framtíðinni miðað við breytingaröfl og fyrirsjáanleg viðbrögð við þeim?
- Mögulegar framtíðir
- Hvernig getur framtíðin orðið ef brugðist er við á annan hátt en þann sem er fyrirsjáanlegastur?
- Hvað er það sem ræður hvaða framtíð verði að raun?
- Ákjósanleg framtíð
- Hvernig viljum við að framtíðin verði?
- Hvernig eigum við að bregðast við breytingum til að tryggja að ákjósanlegasta framtíðin verði að raun?
Markmiðið okkar er alltaf að ákjósanlegasta framtíðin verði að raun. Líklegar og mögulegar framtíðir eru efniviður sem við notum til að átta okkur á því hver ákjósanlegasta framtíðin er. Í þessu felst þá líka að þekkingarsköpun innan framtíðarfræða er tvíþætt. Annars vegar byggist hún á greiningu gagna um tækni- og félagslega þróun (eða aðra viðkomandi þróun) til að gefa raunhæfa mynd af stöðu mála nú og í framtíðinni og hins vegar á skapandi framsetningu framtíðarsýnar sem endurspeglar vilja okkar.
Hvers vegna framtíðarfræði fyrir menntun?
Menntun er í eðli sínu framtíðarmiðuð. Við menntum fólk til þess að það hafi þá þekkingu og hæfni sem þarf til að það geti tekið virkan þátt í lýðræðislegu samfélagi í framtíðinni. Framtíðin sem um ræður getur verið innan nokkurra daga, eftir nokkur ár, eða jafnvel eftir einhverja áratugi. Hver svo sem námsmarkmiðin eru þá er ljóst að við menntum alltaf fyrir framtíðina. Þá er eðlilegt að við höfum einhverja hugmynd um hvernig framtíðin verði sem við erum að mennta fólk fyrir. Ef við hugsum okkur að börn sem eru í dag að hefja nám á leikskólastigi fari út á vinnumarkað eftir 15-20 ár, er þá ekki eðlilegt að við sem komum að menntun þeirra höfum einhver gagnleg viðmið sem ná að minnsta kosti svo langt fram í tímann? Við höfum gögn og aðferðir sem við getum notað til þess að átta okkur á mögulegum framtíðum einhverja áratugi fram í tímann og jafnvel meir. Er þá ekki réttast að nota þau?
Ég hef skipt helstu rökum fyrir notkun framtíðarfræði í tengslum við stjórnun og stefnumótun menntamála í eftirfarandi þrjá flokka:
| Lýsing | Lykilhugtök | Höfundar | Mótrök | |
| Kreppurök | Menntakerfið er seinvirkt og endurspeglar ekki lengur tæknilegan/félagslegan veruleika nemenda. | Stafrænir frumbyggjar/risaeðlur (e. digital natives/dinosaurs) | Seymour Papert, Marc Prensky, Howe & Strauss | Vafasöm gögn og kenningar notuð til að styðja rökin. Rannsóknir byggðar á röngum viðmiðum. |
| Neyðarástand | Menntakerfi er nú þegar langt á eftir tækniþróun. Sífellt örari tæknibreytingar gera það að verkum að menntakerfi heldur áfram að úreldast og getur ekki brúað sívíkkandi bil. | Veldisvaxandi tíðni tæknibreytinga (e. exponential change). Tæknileg sérstaða (e. technological singularity). | Ray Kurzweil | Rökin eru byggð á hæpnum forsendum og vafasömum vísindalegum aðferðum. |
| Hlutverk menntunar | Hlutverk menntunar er að gera börnum kleift að móta sína framtíð. Menntun sem horfir ekki fram á við nær ekki að sinna þessu mikilvæga hlutverki. | Pragmatismi. Einstaklingsmiðað nám. Reynslumiðað nám. | John Dewey | Kennsla fer fram í núinu og byggist á sögulegri reynslu og gögnum, sama hversu “framtíðarmiðuð” hún er. |
Eins og sjá má hér fyrir ofan hafa ýmsir reynt að vekja athygli á mikilvægi þess að tekið sé tillit til framtíðar í þróun menntunar. Það má auðvitað finna vankanta á öllum rökfærslum og ég hef lýst helstu gagnrýnum. Hins vegar má velta fyrir sér hvað sé í raun verið að gagnrýna og hvort þessi gagnrýni mæli sérstaklega gegn því að stjórnendur og stefnumótendur taki framtíðarfræðin í sína þjónustu.
Ég held að það sé ekki verið að gagnrýna framtíðarfræðin né framtíðarsýnina sem þessir aðilar setja fram. Í gagnrýninni felst líklega tvennt: annars vegar gagnrýni á getu og vilja til að breyta menntakerfi (uppgjöf fyrir kerfislægri íhaldssemi) og hins vegar vanþekkingu á framtíðarfræðum og til hvers þau eru. Sérstaklega held ég að það flækist fyrir fólki samspil analýtískrar hugsunar og skapandi hugsunar í framtíðarfræðum sem ég lýsti í fyrsta hluta greinarinnar. Markmið framtíðarfræða er að benda á þróun sem er líkleg til að hafa áhrif á samfélag eða tilteknar stofnanir þess áður en vart verður við breytingar. Þar sem verið er að fást við hluti sem eru ekki beinlínis greinanlegir í umhverfinu grípa framtíðarfræðingar oft til þess að lýsa því ástandi sem gæti skapast vegna tiltekinnar þróunar (skapandi parturinn af framtíðarfræðunum). Þá eru lýsingarnar gjarnan metnar eins og um vísindalegar fullyrðingar er að ræða, það er að segja fullyrðingar um það sem er, sem eru þá annaðhvort sannar eða ósannar. En fullyrðingar um framtíðina eru ekki þannig að við getum sannreynt þær með empírískum tilraunum, eins og vísindalegar fullyrðingar. Fullyrðingar um framtíðina beinast að einhverju sem er ekki orðið að veruleika og fela í sér mat á áhrifum tiltekinna afla í samfélaginu og umhverfinu og möguleg viðbrögð samfélagsins við þeim.
Þegar, til dæmis, Seymour Papert sagði árið 2001,
“…at some point in the future – my guess is in less than ten years – every student, every child from pre-school days will have a personal portable computer.”
þá er hann ekki að lýsa staðreynd sem við getum dæmt sanna eða ósanna, hvorki þegar hann lýsir þessu yfir né eftir þessi tíu ár sem hann talar um. Hann er að segja að, verði tækniþróun í svipuðum farvegi í framtíðinni og hún er nú, þá er ekki óraunhæft að ætla að hver krakki geti átt eigin ferðatölvu. Hvenær og hvernig það gerist ræðst hins vegar af ýmsu, t.d. af vilja foreldra, samfélagsins, skólafólks, og fleiri. Þannig að Papert hefur lýst möguleikum en með því að láta ákveðna hluti ósagða, bendir hann um leið á óvissuþætti. Það er hvernig stefnumótendur, stjórnendur og samfélagið í heild kýs að bregðast við tækifærunum sem munu skapast.
Ef við túlkum orð Paperts þá sem yfirlýsing um tækifæri, möguleika, og að einhverju leyti hans væntingar, er gagnrýni sem beinist að gagnúrvinnslu hans og vísindalegar aðferðir réttmæt? Ég ætla að láta vera að svara spurningunni hér en bendi um leið á að framtíðarsýnin hans reyndist rétt, ekki satt?
Áhugaverð verkefni og lesefni tengt framtíð menntunar
Finland education foresight: Um framtíðarmiðuð stefnumótunarverkefni í Finnlandi
Policy Horizons Canada: Framtíðarstofa kanadískra yfirvalda
Kurzweil: Accelerating Intelligence – Vefur Ray Kurzweils, framtíðarfræðings, um tækniþróun
Cornish, E. (2004). Futuring: The exploration of the future. Bethesda, MD: World Future Society.
Hróbjartur Árnason said on 25. október, 2014
Takk Tryggvi, fyrr þennan pistil!
Mér finnst framtíðarfræðin einmitt gagnast öllum þeim sem huga að símenntun og ævimenntun á einhvern hátt, við það að hafa augun opin fyrir því hver samfélagið gæti verið að þróast. Það nýtist þeim við skipulagningu nams á öllum plönum. Það hjálpar þeim að svara spurningum eins og “Hvað þýðir það sem er að gerast núna, fyrir námsþarfir fullorðinna, næsta haust, eftir 2-3 ár eða eftirr 5 ár?”. Famtíðarsýn getur hjálpað kennaranum að velja námsefni fyrir nemendur sína og aðferðir: Túlkun hans á því sem er að gera getu þá leitt hann til að álykta að fljótlega verði þörf fyrir ákveðna hæfni, færni eða þekkingu, sem hann hjálpar þá nemendum sínum á að kynna sér eða þjálfa sig í. Sjálfur upplifði ég þetta þegar ég var að lærra hebresku í Ísrael. Sumir kennararnir voru sérlega lunknir í að finna orð sem voru að koma upp í samfélagsumræðunni, þannig að við lærðum orð, sem við rákumst svo oft á í blöðum, útvarpi og sjónvarpi næstu daga og vikur á eftir…
Eitt sem þú segir um menntun langar mig þó til að skoða nánar: “Menntum alltaf fyrir framtíðina”.
Fyrri athugasemndin: Í fullorðinsfræðslunni er sterk hefð fyrir því að líta svo á að þeir sem skipuleggja nám fyrir aðra og kenna hafi það hlutverk að hjálpa fólki að læra, og þar með mennta sig. Það eru til margar skemmtilegar pælingar einmitt um það hver sé raunverulega gerandinn í menntun…
Síðari athugsemdin tengist því að mennta alltaf fyrir framtíðina… Vissulega getur framtíðin verið mjög teigjanlegt fyrirbæri, og spurning hvað menntun er líka, en, það er mjög algengt að fullorðnir læri til þess að takast á við breytingu sem hefur þegar orðið og þeir þurfa að takast á við, stundum er hún stór – eins og atvinnumissir, eða heilsubestur – en stundum frekar lítil eins og nýtt tæki komið á heimilið sem þarf að nota núna!
En þetta eru smá hártoganir. 😉
Aðal málið er að ég er sammála þér um að allir þeir sem koma að menntamálum hafi gott af – þurfi nauðsynlega – að horfa til framtíðar, einmitt vegna þeirrar framtíðar sem fólk er flest að mennta sig til, framtíðar sem flestir eiga í vændum og vilja vera tilbúnir fyrir, hvort sem þeir vinni að æskilegri framtíð, eða geri sig hæfa til að blómstra í væntanlegri framtíð.
Tryggvi Thayer said on 26. október, 2014
Varðandi síðari athugasemdina: Þetta er góður punktur en ég myndi samt halda því fram að þó svo að um væri að ræða s.k. „just in time“ (JIT) nám, eða eitthvað þvíumlíkt, þá spilar framtíðin samt inn í, þá sem óáþreifanlegur (e. tacit) þáttur. Það er að segja, hvernig við kennum hluti mótar væntingar nemenda til styttri og lengri tíma. Við getum, e.o. þú segir, kennt fólki að takast á við breytingu sem þegar hefur orðið, en ef við kennum það eins og engra frekari breytinga er að vænta, erum við þá ekki svolítið að svíkja nemandann?
Hróbjartur Árnason said on 26. október, 2014
Vissulega!
Það sem ég vildi bara benda á er að hvati fullorðinna til að læra eitthvað er oft í núinu… Þeir vilja gjarnan ráða við eitthvað sem þeir þurfa að gera strax. En ábyrgð okkar sem kennum er vissulega að beina sjónum okkar og þeirrra fram á veginn.
Ingibjörg Kr. Ferdinandsdóttir said on 14. september, 2015
Takk fyrir áhugaverða grein um framtíðarfræði og tengsl hennar við menntun. Við sem stöfum við kennslu vitum að við þurfum í upphaf námskeiða að taka mið af ólíkum nemendahópum með mismunandi getu, þarfir og stefnu. Eftir þessum ólíku hópum setjum við upp markmiðin, hvor sem við gerum þau áður en við byrjum að kenna eða jafnvel með nemendum í byrjun námskeiðs. Margir kunna nú að hvá en já, það er vissulega þannig að ólíkar námsþarfir- og geta nemenda kunna að breyta (stundum gjörbreyta) fyrirhuguðu skipulagi kennarans. Þá þarf að skoða framtíðarsýnina upp á nýtt útfrá þörfum, getu og áhuga nemenda. Þá skoðum og metum við saman þessa framtíðarsýn! Sjálf upplifi ég þetta reglulega með mínu fólki, sem eru innflytjendur, og er geta þeirra og styrkleikar oft æði ólík eftir hverjum og einum einstaklingi. Þó er reynt að raða saman fólki í hópa sem eru nokkurn veginn á sama getustigi í íslenskunni, stundum tekst þetta en ekki alltaf. Þá er það kennarans að meta þörfina fyrir ákveðna færni og hjálpa nemendum að þjálfa sig í málinu og kynna fyrir þeim ólíkar leiðir til náms til að ná settu markmiði. Það er gaman í byrjun námskeiðs að fá fram ólíkar væntingar nemenda og heyra hvað þeir ætla sér að fá út úr náminu, hvar þeir ætla að vera staddir getulega eftir 3, 5 eða 7 vikna tímabil. Framtíðarsýnin, hvar fólk sér sig og hvaða möguleika námið gefur hverjum og einum, er ólík eins og fólkið er sjálft. Sameiginlega markmiðið hjá hópnum er þó alltaf það sama í kjarnanum – það er að verða betri í íslenskunni en þegar það mætti í fyrsta tímann! Hróbjartur talaði um að hvati fullorðinna til að læra sé oft í núinu og þeir vilji ráða við hluti sem þeir þurfa að gera strax. Ég er sammála þessu og svo er gríðarlegum munur á námshvata og framtíðarsýn fólks hvort það komi sjálfviljað í nám eða sé hvatt (eða hreinlega sent) t.d. á vegum Vinnumálastofnunar. En það er efni í aðrar pælingar og pistil.
Ingibjörg Kr. Ferdinandsdóttir said on 14. september, 2015
Mig langar bæta einni pælingu við. Það er reglulega áhugavert að velta fyrir sér framtíðarsýn Íslendinga í ljósi fljóttamannaumræðunnar síðustu vikurnar. Þjóðin virðist t.d. alveg klofin í tvær fylkingar þar sem fólk er annað hvort hlynnt því að taka á móti 50+ flóttamönnum eða gjörsamlega mótfallið því og finnst við ekki í stakk búin sem þjóð að sinna þessu brýna verkefni. En okkur ber skylda til þess. Það er athyglisvert hvernig fólk fer á flug og sér fyrir ólíkar framtíðarsýnir í tengslum við málefnið og þær sýnir snúa að samfélagstengdum málum landsins; húsnæðismál bera á góma, efnahagsmál, heilbrigðismál, atvinnumál, félagstengd-, menntamál o.fl. Hér höfum við s.s. lifandi dæmi umræðu dagsins í dag sem snýr að framtíðinni og hefur,bein eða óbein, áhrif á okkur öll á einn eða annan hátt.
Kristín Þórarinsdóttir said on 26. október, 2014
Framtíðarfræðin er mjög athyglisverð. Við sem störfum við fullorðinsfræðslu þurfum einmitt að huga að henni. Hvernig fullorðnir vilja læra er að breytast mjög mikil. Fólk vill ekki endilega mæta á staðinn heldur vill það geta notað nám á netinu í auknum mæli eða sambland af hvortu tveggja. Við sem skipuleggjum nám fullorðinna þurfum að huga að þessum þætti. Hvernig á að skipuleggja það? Á að gefa kost á aðgengi í gegnum netið að kennslutímum, á að taka upp kennslutíma þannig að nemendur geti horft á þá þegar þeim hentar, hvað með verklega kennslu? Hvernig á að setja fram námsefnið og hvernig eiga nemendur að nálgast það. Hvernig sjáum við fyrir okkur endurmenntun framtíðarinnar? Sjálf sé ég fyrir mér sjálfsnám í auknum mæli kannski með stuðningi.
Tryggvi Thayer said on 26. október, 2014
Eitt sem við getum gert er að vera meðvituð um að tækniþróun hefur áhrif á væntingar sem eru gerðar til námsforms og -umhverfis og að við sem sinnum kennslu þurfum þá ávallt að vera tilbúin að bregðast við breyttu viðhorfi og væntingum. T.d. þegar við útbúum námsefni má huga að því að námsefnið er þannig gert að við getum auðveldlega uppfært það og aðlagað til að nýta nýja tæknilega kosti. Það er allt of algengt að námsefni er gert fyrir tiltekna tækni og notkun þannig að þegar tæknilegur veruleiki breytist verður umrætt námsefni ónothæft vegna þess að það verður of mikið mál að aðlaga það fyrir nýja tækni. T.d. er í dag algengt að miða námsefnisgerð við spjaldtölvur en við vitum nú þegar að sú tækni er mjög líklega aðeins milliskref í mun róttækari tækniþróun sem mun eiga sér stað á næstu 5 árum eða svo (Google Glass og úrin sem eru núna að koma á markað eru merki um það sem er að vænta í þessum málum). Er þá verið að smíða það námsefni með fyrirsjáanlegar breytinga í huga? Verður hægt að laga það að úrum eða gleraugum þegar þar að kemur? Eða þarf þá að byrja upp á nýtt með tilheyrandi kostnaði og vinnu?
Sesselja Þóra said on 28. október, 2014
Frábær þessi framtíðarfræði því hún er að mínu mati, skólakerfinu og okkur öllum nauðsynleg. Það væri ótrúlega flott ef menntakerfið gæti alltaf verið skrefinu á undan og þróast samhliða tækni og öðrum breytingum á lífsháttum manna. Tímarnir breytast og mennirnir með. En það sem ég fór að hugsa eftir lesturinn á þessum pistli, er þá ekki vandi fólginn í því að sníða kennsluna að tækjunum og tækninni í stað þess að nýta tækin og tæknina í þeim verkefnum sem verið er að fást við hverju sinni t.d. að ég láti nemendur mína vinna verkefni um árið 1918 og afurðin má vera stuttmynd, prezi kynning eða heimasíða. Ég er að nýta tæknina og þann tækjabúnað sem ég hef í skólanum til að láta nemendur vinna, safna upplýsingum o.s.frv. en ég er ekki að hugsa eingöngu um spjaldtölvuna sem staðgengil „vinnubókarinnar“. Ætla að skjóta því inn að ég er ekki hrifin af eyðufyllingum í verkefnabókum en sum forritin í spjaldtölvunum minna mig á gömlu eyðufyllingarnar. Nemendur sitja og ýta á rétta takka á réttum stöðum og það vantar skapandi eða krefjandi vinnu.
Tryggvi Thayer said on 30. október, 2014
Þarna hittirðu eiginlega naglann á höfuðið – allavega hvað varðar fyrsta skrefið. Það er að við sem kennarar gerum okkur grein fyrir – og höfum ávallt í huga – að hlutirnir, og þá sérstaklega tæknin, breytist. Hvernig eigum við þá að haga okkar kennslu ef þetta er (eða verður) raunin? Eitt er, eins og þú segir, að færa fókusinn af tækninni (sem er sá þáttur sem við teljum að verði helst fyrir breytingum) og yfir á þekkinguna og hvernig hún nýtist. Næsta skrefið er svo að hafa ekki bara í huga að hlutir munu breytast heldur að miða okkar kennslu við fyrirsjáanlegar tæknilegar breytingar. Þá eykst vægi framtíðarfræða til muna.
Hróbjartur Árnason said on 14. nóvember, 2014
… ok… en það sem mér finnst spennandi við breytingar í tækni, er þegar þær hafa – eða geta haft – djúpstæð áhrif á það hvernig við hugsum, og þá hvernig ákveðnir hlutir virka í samfélaginu. Dæmi: áhrif félagsmiðla eins og wiki á tikurð, eignarhsld og dreyfingu þekkingar. eða blogga og örblogga (twitter) á fréttaflutning… og þar með völd…